Kümes Hayvanlarında Bir Metabolik Sorun “ÜRAT BİRİKİMİ”

KÜMES HAYVANLARINDA BİR METABOLİK SORUN:

ÜRAT BİRİKİMİ, UROLITHIASIS

Dr. Kaya DEMİRÖZÜ

Kanatlı Sağlığı ve Hastalıkları Uzmanı

(Drk.demirozu@yahoo.com.tr)

Kanatlı kayıplarında ürat birikimi ve urolithiasis aynı derecede sorumludur. Böbreklerde giderek artan birikimler bu organın fonksiyon bozukluğu neden olmaktadır. Böbreklerde erimeyen metabolit atışı nedeni ile kendisi veya diğer organlarda ürat birikmesini sonuçlanabimektedir (2, 4).

Ürat birikmesi ve urolitiasis etiyolojileri tam belirlenemeyen, kimi tetikleyici faktörlarce oluştuğu kabul edilen bir metabolizma hastalığı olarak verimdeki tavuk ve hindilerle civcivlerde de karşımıza çıkmaktadır(5, 10,12).

ÜRAT BİRİKİMİ(GUT)

Kanatlılarda azot metabolizmasının son ürünü olan ürik asit karaciğerde üretilmekte ve idrarla atılmaktadır. Normal koşullarda ürik asit canlı için zararlı değildir. Ürik asit atılımındaki aksmalar sonucu kanda artan ürik asit doku ve organlardabirikmeye başlar.

Sekunder olarak anormal ürat birikimi ortaya çıkar ve sonuçta ürat tortuları oluşur. Ürat birikimi, bir hastalık varlığı olarak düşünülmemelidir. Ancak ciddi böbrek fonksiyon bozukluğunun klinik işareti olarak kanda ürik asit artışı (hiperürisemi) söz konusudu

Başından beri klinisyen ve uzmanlar sendromun iki klinik formu olduğu; iç organlarda ürat birikimlerine “visseral gut”, eklemler cevresideki birikimine de “artikular gut” terimlerini kullanma eğilimdeler ki bu terimler pek doğru değildir.

Aslında gut terimi beşeri tebabette kullanılmaktadır. Onun yerine; “ürat birikimi” veya “hiperürisemi”, daha doğru terimlerdir. Ama yinede makalemizde herkesin kullanmakta olduğu “visseral gut” ve “artikuler (eklem) gut ” terimleri kullanılacaktır. Visseral ürat birikimi   ( visseral gut) ve artikular ürat birikimi (artikuler gut)  farklılıkarı Shivaprasad tarafında bir çizelgede özetlemiştir(Tablo.1).

VİSSERAL ÜRATE BİRİKİMİ “VİSSERAL GUT”

Viseral ürat birikimi kanatlıları böbrekleri, kalb, seröz yüzeyleri, karaciğer, mesenter, hava kesesi ve / veya peritonda tebeşir tozu serpilmişcesine beyaz ürat kristalleri ile karakterizedir (Resim.1, 2,3,4). Ağır vakalarda, kasların yüzeyleri, eklem tendonların sinovyal kılıflarının etkilenmesi söz konusu olabilir. Keza karaciğer, dalak ve diğer organlarda ürat kristaleri oluşabilmekdir. Seröz yüzeylerde birikim, beyaz kireçimsi serpintiler makroskopik olarak görünür. İç organlarda ise sadece mikroskobik olarak saptanabilir.

Resim.1:Kalb, karaciger, serozada viseral ürat birikimi

Resim.2: Karaciğer ve perikarda viseral ürat birikimi

Resim.3: Böbreklerde Ürat birikimi

Resim.4: Karaciğer kesitinde ürat kristalleri

Dokular histolojik inceleme için hazırlanırken üratın epeyce kısmı kaybedilir. Mikroskop altında genellikle mavi veya pembe amorf kristaller olarak görülür.

Viseral ürat birikimi genellikle idrar atılımı aksamalardan kaynaklanmaktadır. Bu üreterlerin tıkanması, böbrek hasarı, ya da dehidratasyon nedeniyle olabilir. Kanatlıların Susuz kalması ya da yetersiz su nedeniyle dehidratasyon visseral ürat birikiminin sık görülen bir nedenidir. Özellikle kuluçkadan yeni çıkmış civcivlerin kuluckahanede uzun süre beklemeri veya uzun nakillderde ya da aşırı ısıda tutulmaları sonucu dehidrasyonu takiben görülmektedir(Resim.5,6).

Kanatlılarda visseral ürat birikimi nedenleri; enfeksiyonlar; enfeksiyöz bronşit virüsü nefrotropik suşları, böbrek cryptosporidiosis gibi, enfeksiyöz olmayan faktörler; A vitamini eksikliği, sekunder urolithiasis, sodyum bikarbonat ile tedavi, mikotoksinler; okratoksinler, oosporein vb, yumurtacı piliçlerin rasyonlarında kalsiyum ve/veya protein yüksekliği olarak sayılabilir(1.6.7.8.9.10.11.12.13. 14. 18. 20. 21. 29. 31).

Resim.5: Günlük civcivde Ürat birikimi

Resim.6: Günlük civcivde Ürat birikimi

Resim.7: Parmaklarda deformasyon

Resim.8: Ayak ve parmak eklemleri büyümüş, şişmiş.

Visseral ürat birikimide görülen böbrek nekrozunun primer veya sekunder hiperürisemi ve ürat birikimiden olup olmadığı açık değildir. Yeni yapılan bir çalışmada, kanatlılarda görülen ilk değişikliklerden biri yüksek dozda sodyum bikarbonat tedavi ile metabolik alkaloz ve hiperürisemi oluşmuştur(26). Tedavi sadece palyatiftir.

Ürat kristallaerinin kaldırılması zorluğu kanama nedeniyle tavsiye edilmez.

ARTİKÜLER ÜRAT BİRİKİMİ (“ARTİKÜLER GUT”)

Artiküler ürat birikimi, visseral formun aksine, sporadik olup
kümes hayvanları için çok fazla ekonomik sorun oluşturmaz. Klinik görünüm bacak değiştirme, topallık ve ayak parmaklarının bükme sorunu ile karakterizedir. Özellikle bacak ve ayak eklemleri ürat kristallerinden ötürü büyümüş, şişimiş ve deforme olmuştur(Resim.7, 8,9). Eklemler

açıldığında, eklem çevresi dokular ürat birikimi nedeniyle beyaz ve eklem içinde yarı sıvı beyaz ürat kristalleri bulunur(Resim.10, 11). Kronik formda,

ürat birikimleri nefes borusu, ibik, sakalda vb görülebilir (1, 4, 10).

Tablo. 1. Kanatlılarda viseral ürat birikimi ve artikular ürat birikimi arasındaki farklar(30)

Urolithiasis

Böbrek hasarı yumurtacı tavukların refahını büyük ölçüde etkiler ve hatta sonunda ölümlerine neden olabilir Urolithiasis yumurtacı yarka ve tavukların üreterinde idrar taşı oluşumunu içeren dejeneratif bir böbrek hastalığı olarak tanımlanır.

Böbreklerin fokal minerazisyonu içeren, idrar taşı (böbrek taşı), tarafından üreterlerin tedricen tıkanıklığı ve atrofiye olan lobun fonsiyonuda sağlam diğer lobların üstlenmesi sonucu bunlarda da büyüme söz konusudur.

Urolithiasis öncelikle yumurtacıların verim dönemmin bir hastalığı olarak kabul edilmektedir. Ama raporlar gösteriyor ki lezyonlar ve mortalite yetiştirme döneminde başlayabilir (25, 28) . Etkilenen sürüde ölümlerde artış ve yumurta üretiminde azalma şeklinde karşımıza çıkmaktadır(24). Böbrek işlevini tam yapamadığında ölüm ürisemi nedeniyle meydana gelmektedir. Ağır etkilenen sürülerde toplam kayıplar % 50 kadar ulaşabimektedir.

Urolithiasis etiyolojisi tam bilinmeyen bir olgudur. Öncelikle kafesteki yumurtacılarda meydana gelen, ürat kristalleri ile bir veya her iki üreter tıkanıklığı ile karakterize, tek yahut daha fazla renal lobta atrofi ve böbreklerde değişik derecede dejenerasyon tablosu şeklinde karşımıza çıkar.

Urolithiasisin Patogenesisi ve Nedenleri

Urolithiasis çeşitli faktörler arasındaki etkileşimlerin neden olduğu
fizyopatolojik bir olgudur. Urolithiasis, öncelikle kafesteki sürülerde meydana gelen, etiyolojisi bilinmeyen bir olgudur(1, 5, 34).

Nedeni rasyonda yüksek kalsiyum, düşük fosfor ve nefropatojenik IBV vb birden fazla faktörle ilişkili olabilir. Bu durumu ile ilgili bir dizi etiyolojik faktörler sayılabilir: rasyonda yüksek protein, kalsiyumun % 3 üzerinde olması, % 0.6 az yararlanılabilir fosfor düzeyleri, sodyum bikarbonat toksisitesi, okratoksin vb mikotoksinler, vitamin A eksikliği ve IBV nefrotropik suşları muhtemelen hastalığı tetiklemeye yardımcı olmaktadır(3, 20, 21, 24, 28) .

İdrar taşları üreterleri tıkayarak ani ölümlere neden olmaktadır. Bunun yanında böbrek hasarlarınada yol açmaktadırlar(24). Urolithiasis salgınlarının oluşturduğu lezyonlar tavukların infectious bronchitis (IB) hastalığı lezyonlarına benzemektedir(4).  Birçok ürolityazis salgınlarında, IB yumurtacılardan virus izole etmek epeyce zordur, kimi zamanda mümkün olmaz(20, 21, 24).

Deneysel çalışmalarda piiç büyütme rasyonlarında Ca fazlalığı ve P düzeyin dük olması urolithiasis neden olmuştur (20, 28, 29).

Kalsiyum düzeyi yüksek yemle beslenme sonrası IBV Gray suşu ile enfekte yumurtacı yarkalarda idrar taşları ve ciddi böbrek hasarı insidansıda artış saptanmıştır(21). Yüksek kalsiyumlu deneysel beslenen yarkalara amonyum klorür, amonyum sülfat veya metionin gibi asidifiye diyetler verilmesi idrar taşı ve böbrek insidansını azalttığı gösterilmiştir (19, 23, 31, 32, 33). Ancak amonyum klorür su tüketimini artıdığında fazla idrara yol açmakta ve dolasıyla ıslak altlık soronu yaşandığında uygulanabilir görülmrmektedir. Yapılan bir çalışmada amonyum sülfatın metioninden daha etkili olduğu rapor edilmiştir. Alan gözlemlerinde su kısıtlaması veya yetersizliği idrar taşlarının nedenlerinden biri olarak idda edilmektedir(23).
Bazı mikotoksinler nefrotoksik olduğu gerekçesi ile potansiyel bir idrar taşı ve böbrek hasarı nedeni olarak kabul edilmektedir (9, 14, 16, 17, 18, 24).

• Rasyonda

• Ca fazlalığı ve yararlanılabilir P yetersizliği
• Kalsiyum ve fosfor birbirleriyle çok yakından ilişkilidir ve birinin eksikliği veya fazlalığı diğerinin tam kullanımı engelleyebilmektedir.

Diyete bu minerallerin dengesiliği, böbrek yetmezliği ve gut geliştirilmesi dâhil olmak üzere, çeşitli patolojik durumlara sebep olabilmektedir. Yarkalık döneminde rasyonda yüksek Ca ve düşük yararlanılabilir P kombinasyonu hem piliçlerde hem de yumurtacı sürülerde urolithiasisi etiklemektedir.

• Rasyonda uzun süreli vitamin A yetersizliği

Vitamin A yetersizliği böbrek tubuleri ve üreterlerde epitel dokunun zarar görmesi üratların birikimine sebep olmaktadır. Epitel dokudaki dejenerasyon sonu kan ürik asit düzeyinde atrtışa yol açmaktadır..

• Nephropathogenic Infectious Bronchitis virusu(IBV)

IBV pek çok urolithiasis vakasında da izole edilmiştir. IBV solunum semptomları veya yumurta kabuğu kalitesi sorunlarına oluşturmadan böbrek hasarına neden olabilir.

• Susuz Kalma veya Yetersiz Su İçme

Böbreklerde sıvı akışı azaldığında ticari sürülerde muhtemelen urolithiasisi tetiklemekte ve hastalığa neden olmaktadır.

Klinik ve Otopsi Bulguları
        En sık görülen belirtileri dehidrasyon, soluk ibik ve depresyondur. Depresyon ve kilo kaybı dışında özel bir klinik belirti gözlenmemektedir.

Yumuta sürülerinde hayvanlar sağlıklı görümünde ve verimdeyken aniden ölebilirler(28) ya da zayıflama, ibikler soluk ve küçülmüştür(24). Kimi vakalarda,  göğüs ve bacak kasları atrofiyesi ile şiddetli zayıflık gözlenir. Birçok hayvanda ayakta şişlik ve kızarıklık söz konusudur. Yüksek ölümler 19-35 hafta arasında görülmektedir. Etkilenen sürüde ölüm oranı üretim döneminde artarak birkaç ay içinde aylık yaklaşık % 2-4 olabilmektedir. Ağır etkilenen sürülerde toplam ölüm % 50 ulaşabilir(28, 273). Ölümler çoğunlukla şiddetli böbrek atrofiyesi ve üreterin tıkanması sonucudur.

Urolithiasiste, tek ya da her ikisi böbrekte şiddetli atrofi dikkati çeker. Üreterler şişmiş ve genellikle idrar taşıları ile doludur(Resim.16). Atrofik lobun üreteri genişlemiş, berrak mukusla dolu ve genellikle beyaz gayri muntazam yumrular, böbrek(idrar)   taşları içermektedirler(24) .

Çok sayıda hayvanın böbreklerinde tek taraflı veya iki taraflı şiddetli atrofi ile birlikte idrar tıkanıklığı yahut böbreklerin bir veya birkaç loblunda hipertrofi vardır. Üreterler büyümüş gayrimuntazam beyaz idrar taşıları ihtiva ederler. Bu da böbreğin dejenerasyonuna yol açar. Etkilenmemiş böbrek diğerinin devre dışı kalmasını telafi etmek nedeniyle büyümüş olur. İdrar taşlarıyla blokajı ve böbrek atrofisi, büyümüş loblar ve dolayısıyla solgun böbrekler dikkati çeker(24, 28), (Resim. 13, 14, 15).

Rasyon asidifiyesiyle urolithiasis tedavisi mümkün mü?

Amonyum klorür, amonyum sülfat vb asitlendiricileri kümes hayvanlarının diyetlerine ilave ederek idrar pH düşürülüp böbrek taşı oluşumunu önlemek mümkün olabilmektedir(19).

Ancak su tüketiminin artmasıyla idrar fazlalığı atlığın ıslanmasına yol açabilir. % 0.5 Amonyum sülfat ile diyet takviyesi mevcut ürolitlerin eriterek ve sorun yaşanan sürülerde yeni ürolitlerin oluşumunu önlenmesi için tercih edilen tedavi haline gelmiştir. Tedavi, üretim süresi boyunca söz konusudur. Aksi takdirde, hasarlı böbrekleri olan hayvanlarda böbrek taşları yeniden oluşturmaya başlayacaktır. Sürüye iki hafta asitlendirici verilmesi önemli ölçüde urolithiasise bağlı ölümlerin yavaşlamasına katkıda bulunabilmektedir(31, 32, 32).Please help Google Translate improve quality for your language here.

Ürat Birikimi ve Urolithiasis Neler Yapılabilir?

• Rasyonda;

• Kalsiyum/ fosfor oranına özen gösterilmeli,
• Kalsiyun ve soydunm fazla olmamalı,
• Protein hayvanı yaşı, verimi ve yumurtacı, etci olmasına göre düzenlenmeli,
• Mikotoksinler kontrol altına alınmalı, mikotoksinleri detoksife eden ve bağlayan preparatlar kullanılmalı,
• A, D3, K ve B kompleks vitaminlerinin yeterli düzeyde olmalı,

• Böbrek hasarına neden olan IBV, avian nephritis virusu(tavuk), PMV-1

(güvercin), Eimeria truncata(kaz), Papagangillerde ; Salmonella sp., Yersinia sp., Chlamydia psittaci, microsporidia, cryptosporidia, polyomavirus vb enfeksiyonlar için önlem alınmalı.

• Böbrek lezyonları oluşturan antibiyotik ve şemoterapotikler bilinçli uygulanmalı.

• Tuz, sodyum bikarbonat düzelerine dikkat edilmeli

• Sürü sususz kalmamalı, kaliteli ve içilebilir su verilmeli, hayvan nakillerinde uzun süre susuz kalmamalı böylece dehidrasyon riski minimize edilmeli

• İdrarı asitleştiriciler uygulaması yararlı olacaktır.

Kaynaklar

1. Austic, R. E. and Cole, R. K.(1972): Impaired renal clearance of uric acid in chickens having hyperuricemia and articular gout. American Journal of Physiology 223:525–530.
2.  Blaxland, J. D., Borland, E. D., Siller, W. G. and Martindale, L.(1980): An investigation of urolithiasis in two flocks of laying fowls. Avian Pathol 9:5–19.
3. Brown, T. P., J. R. Glisson, G. Rosales, P. Villegas, and R. B. Davis.(198): Studies of avian urolithiasis associated ith an infectious bronchitis virus. Avian Dis 31:629–636.
4. Cole, R. K., and R. E. Austic. (1980): Hereditary uricemia and articular gout in chickens. Poult Sci 59:951–975.
5. Cowen, B. S., R. F. Wideman, H. Rothenbacher, and M. O. Braune. (1987).: An outbreak of avian urolithiasis on a large commercial egg farm. Avian Dis 31:392–397.
6. Cumming, R. B. (1963): Infectious avian nephrosis (uremia) in Australia. Aust Vet J 39:145–147,
7.  Demirözü, K.(1980): Infectious Bronchitis. Ağustos 1980 Pendik Vet. Kont. ve Araşt. Enst. Tebliğ.
8.  Demirözü, K.(1983): Kalsiyum ve Fosforun Tavuklar İçin Önemi. Pendik Vet. Mik. Enst. Derg. XV(1-2) 95-103, Ayrı baskı. 30.04.1982 Tarihinde Pendik Vet. Kont. ve Araşt. Enst. konferanstan özetlenmiştir. Vetil Katkıları, Ocak-1987.
9.  Demirözü,K.; İstanbulluoğlu,E.(1983):Mikotik Enfeksiyonlar. Kanatlı Hayvanların İnfeksiyöz Hastalıkları ve Laboratuar Teşhis Yöntemleri.(Ed. Güven,S.; Sarısayın, T.; Nadas; Ü. G. ve Demirözü K.), Pendik Vet.Kont.ve Araşt. Enst. Yayınları No:7. İstanbul, 152-162.
10.   Demirözü, K.(1983/86): Tavuk Hastalıkları 1. Video Kaset, Visceral Gout.
11.   Demirözü, K.(1983/86): Tavuk Hastalıkları 2. Video Kaset IB.
12.    Demirözü, K.(1987): Kalsiyum ve Fosforun Tavuklar İçin Önemi. Vetil Katkıları, Ocak/1987, 1-8.
13. 13.                Demirözü, K. (1999): Nefrosis ve Gut. Power Point Sunu .
14.   Demirözü K.(2004): Fungal Hastalıklar. Topkim-Biomin Geleneksel Yıllık Toplantıları. Eğitim Yayını,1-19.
15.   Demirözü, K.(2005): İnfectious Bronchitis. Power Point Sunu.
16.   Demirözü K. (2010):Kanatlılarda, Mycotoxicosis Problemi. Çiftlik Dergisi, 315,38-42.
17.   Demirözü, K.(2007):Kanatlılarda Mikotoksin Problemi. Topkim Teknik Bülten, TSH.07.07/14KD.
18.   Demirözü,K.(2010) : Kanatlılarda Mikotoksin Problemi.Çiftlik Dergisi(2010) 315,38-42 ve 02.04.2013 http://www.ciftlikdergisi.com.tr/?p=39339 yayınlandı..
19.   Glahn, R. P., R. F. Wideman, Jr., and B. S. Cowen. (1988):  Effect of dietary acidification and alkalinization on urolith formation and renal function in Single Comb White Leghorn laying hens. Poult Sci 67:1694–1701.
20.   Glahn, R. P., R. F. Wideman, Jr., and B. S. Cowen. (1988):  Effect of Gray strain infectious bronchitis virus and high dietary calcium on renal function of Single Comb White Leghorn pullets at 6, 10, and 18 weeks of age. Poult Sci 67:1250–1263.
21.   Glahn, R. P., R. F. Wideman, Jr., and B. S. Cowen. (1989): Order of exposure to high dietary calcium and Gray strain infectious bronchitis  virus alters renal function and the incidence of urolithiasis. Poult Sci 68:1193–1204.
22.   Guo, X., K. Huang, and J. Tang. (2005): Clinicopathology of gout in growing layers induced by high calcium and high protein diets. Br Poult Sci 46:641–646.
23.   Lent, A. J., and R. F. Wideman. (1993):  Susceptibility of two commercial single comb White Leghorn strains to calcium-induced urolithiasis: efficacy of dietary supplementation with DLmethionine and ammonium sulphate. Br Poult Sci 34:577–587.
24.   Mallinson, E. T., H. Rothenbacher, R. F. Wideman, D. B. Snyder, E. Russek, A. I. Zuckerman, and J. P. Davidson. (1984):  Epizootiology, pathology, and microbiology of an outbreak of urolithiasis in chickens. Avian Dis 28:25–43.
25.   Moyle J.R., R.F. Wideman, S.M. Whipple, D.E. Yoho and R.K. Bramwell. (2011):  Urolithiasis in male broiler breeders. International Journal of Poultry Science 10(11):
26.   Mubarak, M., and A. A. Sharkawy. (1999):  Toxopathology of gout induced in laying pullets by sodium bicarbonate toxicity. Environ Tox Phar 7:227–236.
27.   Niznik, R. A., R. F. Wideman, B. S. Cowen, and R. E. Kissell. (1985) Induction of urolithiasis in single comb white Leghorn pullets: effect on glomerular number. Poult Sci 64:1430–1437.
28.   Oldroyd, N. O., and R. F. Wideman, Jr. (1986):  Characterization and composition of uroliths from domestic fowl. Poult Sci 65:1090–1094.
29.   Shane, S. M., R. J. Young, and L. Krook. 1969. Renal and parathyroid changes produced by high calcium intake in growing pullets. Avian Dis 13:558–567.
30.   Shivaprasad, H. L. 1998. An overview of anatomy, physiology, and pathology of the urinary system in birds. Proceedings of the Annual Conference of the Association of Avian Veterinarians. A. Romagnano, (ed.) St. Paul, Florida, 201–205.
31.   Wideman, R. F., Jr., and B. S. Cowen. (1987):  Effect of dietary acidification on kidney damage induced in immature chickens by excess calcium and infectious bronchitis virus. Poult Sci m66:626–633.
32.   Wideman Jr., R. F., W. B. Roush, J. L. Satnick, R. P. Glahn, and N. O. Oldroyd. (1989):  Methionine hydroxy analog (free acid) reduces avian kidney damage and urolithiasis induced by excess dietary calcium. J Nutr 119:818–228.
33.   Wideman, R. F., B. C. Ford, R. M. Leach, D. F. Wise, and W. W. Robey. (1993):  Liquid methionine hydroxy analog (free acid) and DL-methionine attenuate calcium-induced kidney damage in domestic fowl. Poult Sci 72:1245–1258.
34.  Wideman, R. F., E. T. Mallinson, and H. Rothenbacher. (1983): Kidney function of pullets and laying hens during outbreaks of urolithiasis. Poult Sci 62:1954–1970.