Dr. Kaya DEMİRÖZÜ
Kanatlı Sağًlığı ve Hastalıkları Uzmanı
(Drk.demirozu@yahoo.com.tr)
Havaların ısınması ile çok sayıda kuş yetiştiricisinden sıcakların hayvanlarını olumsuz etkilediğini, ciddi sağlık sorunları yaşadıklarını, sabah sağlıklı bıraktıkları kuşlarının akşam eve döndüklerinde kaybettiklerini gerek elektronik posta gerekse telefonla iletmektedirler. Yaygın bir sorun olduğu için kısaca bu konu üzerind yararlı olacağı inancıyla aşağıda bazı bilgileri aktarılmıştır.
Önce kısaca stres üzerinde durulacak, ardından da sıcak stresi ve sıcak çarpması işlenecektir.
Kuşlarda Stres
Stres, kuşların bazı durumlarda verdikleri fizyolojik bir cevap olarak tanımlanabilir. Şöyle ki; aşırı kalabalık ortam, çok yüksek veya düşük sıcaklık ve / veya nem, yemsiz, susuz kalma, yalnızlık, ilgisizlik, gerçek ya da hayali tehditlere karşı korunmak, gizlemek için yetersizlik vb durumlar kuş üzerinde bir zorlanma, baskı veya gerginlik yaratır. Mesela; biri tarafında yakalamaya çalışma gibi acil strese tepki olarak yüksek dozda adrenalin salgılar.
Fiziksel ve psikolojik olmak üzere iki tür stresten bahsedilebilir. Fiziksel stres esas olarak tekrar ikiye ayrılabilir; acil stres ve yavaş yavaş oluşan stres.
Ani bir tehlike; örneğin ortam ya da kafeste aşırı kalabalık gibi benzeri bir durum acil strese yol açmaktadır. Kuşu tetikte tutuğunda ve anında daha ustaca bir tepki sağlarsa bu stres yararlı olabilir.
Baş edilemez enfeksiyöz bir hastalıktaki gibi eğer stres çok ağırsa aşırı adrenalin salgılayan böbrek üstü bezlerinin bitmesinden ötürü genellikle ölümcül sonuçlara yol açmaktadır. Özellikle üretim yapılan işletmelerde meydana gelen ölümlerin önemli bir bölümü stres gibi tetikleyici faktörlerden oluşmaktadır. Çünkü yapılan incelemelerde saptanabilen hastalıkların tek başına ölüm sebebi olamayacağı kanaatine varılmaktadır.
Psikolojik stres hayvanın uzun süreler yalnız kalması, ilgisizlik, oyalanama vb durumlar sayılabilir.
Kuşlarda stresin etkisi bazı temel ihtiyaçlarını bilip, karşılayarak önlenebilinir veya azaltılabilinir.
- § Kafes kuşun gerçek veya hayali tehditlere karşı korunmak veya gizlemek için olanak sağlayan görsel engellerle dizayn edilmelidir.
- § Gürültülü kuş türleri daha sinirlii ve tedirgindirler. Eğer hayvan sık sık gürültü yapıyorsa tehlikenin devam ettiğini gösterir.
- § Can sıkıntısı, yalnızlık, boş zamanlar özellikle daha aktif ve akıllı olan papağanlarda stresin nedenlerinin başında gelmektedir
- § Beslenme ve gıda değiştirmek işlemleri karantina esnası gibi kuşa stres oluşturacak zamanda yapılmamalıdır.
§ Kuşlar genellikle stres sonucu tüy problemleri yaşarlar.
§ Yumurtlama Güçlüğü ve Yumurtlayamama sendromu soğuk hava stresi yaşayan kuşlarda daha yaygın görülmektedir. § Bağışıklık sisteminin baskılanması birçok hastalığın ortaya çıkmasında önemli bir rol oynamaktadır.
Basitçe Stresle Baş etme
Peki; Stresle nasıl baş edilir? Stresin üreme üzerine de olumsuz etkileri söz konusu olup; dölsüz yumurta, embriyo ve yavru ölümleri şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Çok geç olmadan stresi en aza indirmek için ciddi önlemler alınıp titizlikle uygulanmalıdır.
- Uygun kafes
§ Kalabalık olmayan kafes ve cevre
§ Uyumlu arkadaş
§ Güvenli, yeterli ve besleyici bir diyet
§ Temiz su
§ Uygun aydınlatma ve tünekler
§ 0ptimal ortam ısısı
§ Düzenli yalnız kalma ve dinlenme
§ Uyumlu eş
§ Temiz & hijyenik ortam
§ Kedi, köpek, yırtıcı kuşlardan korunması
§ Vitamin & mineral takviyeleri
§ Parazit kontrolü
§ Ele almada nazik ve uygun davranış, fazla kişinin rahatsız etmemesi
§ Uygun seyahat düzenlemeleri
Sıcak Stresi ve Sıcak Çarpması
Kuşlar, diğer sıcakkanlı canlılar gibi aşırı sıcakta bunabilirler ve hatta sağlıkları ciddi tehdit altındır. En sık görülme nedenleri:
• Bir gölge veya korunma olmaksızın kuş doğrudan güneş ışığı altındaki kafeste tutuluyorsa,
• Kuş pencereleri kapalı veya yetersiz havalandırma olan bir araç içindeyse,
• Uzun süre ısı lambası veya ısı yastığı gibi ek ısı kaynağının etkisinde kalma,
- Keza hayvanın uzun süre havluya sarılı kalması,
Yüksek ısıya kilolu kuşlar daha duyarlı olduklarından, optimal ağırlıkta kalmasına dikkat edilmelidir. Sıcak Stresi ve Sıcak Çarpmasının Belirtileri
Isı stresi yaşayan kuşlarda kanatlar vücuttan açık, göğüs kafesi adeta bir pompa gibi inip çıkar, gaga açıktır. Zaman geçtikçe kuşun bakışları donuklaşır. Yapılacak seslenmelere ve uyarılara tepki veremez hale gelir. Denge kaybından ötürü kuş ayakları üzerinde duramaz ve ileri geri sallanır. Son aşamada kafes tabanında kendinde geçmiş, vücuda kasılma ve titremeler gözlenir Sıcak çarpması ölümle sonuçlanabilir. Bu yüzden çok dikkatli davranılmalıdır. Isı çarpmasında beyini besleyen damarlarda pıhtılaşmalar kan akışına mani olur ve ölüm gerçekleşir.Hayvanda ısı çarpması belirtileri:
- Ağzı açık nefes nefese solunuma,
- Kanatlar açık pozisyonda duruş,
- Bitkinlik,
- Kaygı ve sıkıntı,
Isı Çarpmasında İlk Yardım
Isı stresi veya Sıcak çarpmasının tedavisi için:
- Kuş acilen serin bir ortama alınmalıdır.
- Kuşun cildi ıslanana kadar serin su sislemesi yapılmalıdır.
- Serin ve taze su içmesi sağlanmalıdır.
- Hayvanın ayak ve bacaklarını soğuk su ile ıslatılmalı.
- Kuşa ekstra stres yaşatılmamalıdır.
- Hayvan yakından izlenmeli ve hekime başvurulmalıdır.
Sıcak stresinde tedavi
Gerek sıcak stresi gerekse sıcak çarpmasında bilinçsizce davranılarak kuşun çok hızlı bir şekilde ısısının düşürülmesine kalkışmak tehlikelidir. Ya kuş şoka girer ya da dönüşü olmayan bazı organ hasarına neden olunabilir. Katiyen hayvan aşırı harekete zorlanmamalı yahut buzlu suya daldırılmamalıdır. Hayvan serin ve sessiz bir ortama taşınmalıdır. Ortam ısısını düşürmek yolları aranmalıdır. Uzun müddet olmamak kaydıyla hafif su pülverize ederek tüyleri nemlendirmek ve ayakları suya daldırmak önerilebilir.
Kuşta ısı stresi veya ısı çarpmasından şüphelendiliğinde hızlı hareket edip önlem alınmalıdır. Mümkün olduğunca ısı stresi durumlarında, fan ve klimalar kullanılmalıdır. Hava sıcaklığı normal düzeye indirilmelidir.
Banyo yaptırılır. Kafeinsiz gazsız sporcu enerji içeklerinden suyuna ilave edilebilir. Olay ağırlaşmadan, ısı çarpması yaşamadan sıcak stresi başında hekime müracaat edilmesi hayat kurtarıcı tek yöntemdir.
Önemli bir noktada da ısı stresi hayvanın bağışıklık sistemini baskıladığından çok önemsiz sanılan, tespit edilmemiş sağlık sorunları aniden ciddi olabilmektedir. Kuşun uzun süreli, düşük ısıda kalması da stres yaşaması ve dolayısıyla bağışıklık sistemi üzerinde olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle her zaman onların en uygun sıcaklıkta tutmasına titizle uyulmalıdır.
Sıcak çarpmasında tedavi
Isı çarpmasında kasılmaları ve yaşanan acının önlenmesi ve tedavi edilmesi için hemen, acilen hekime başvurulmalıdır. Bu ölümlerinde önüne geçebilir.
Serin suyla bir banyo yararlı olur. Ancak soğulmuş veya buzulu su olmamalıdır. Bu yarardan çok zararlıdır. Tüylerin su geçirmezlikleri önlemek için banyo suyuna biraz şampuan karıştırılabilir. Böylece serin su ciltle kolayca temas edeceğinden etkisi daha iyi olacaktır. Kuşu serin bir havluya sarın. Gaga ve ayaklar buzlu havlu kompresi yapılabilir.
Sıcak Stresi/ Sıcak Çarpması
Öncelikli koşul; kuş optimal olmayan ısılarda bırakılmamalıdır. Sıcak bir günde arabada kalmamalıdır. Direkt güneş ışığında tutulmamalıdır. Gerekiyorsa gölge tercih edilmeli, gölgelik oluşturulmalıdır.
İçme suyuna temiz, serin (soğuk değil) ve rahat ulaşılması gerekir. Birden fazla suluk tercih edilmelidir. Suluklar geniş ve derin olursa uzun müddet su ısınmamış olur. Özellikle meyve-sebze, mama gibi taze besinler sıcak havalarda çabuk bozulmaktadır. Bu nedenle kafeste uzun süre kalmamalı 1-2 saat içinde tüketilecek miktarlarda verilmelidir. Bir başka önerimde; Bu taze gıda kapları Buz içeren bir başka kabın içine konulmalıdır.
Kaynaklar
Demirözü, K. (1988): Tavukçunun El Kitabı, Kartal Kimya Yayını, İstanbul
Demirözü, K.(2003): Tavukçulukta Isının Önemi. Topkim Teknik Bülten, TSH.03.07/ 05KD.
Demirözü, K.(2006) : Tavukçulukta Isının Etkileri. İnfovet, Temmuz 2006,31(30- 32).
Demirözü, K.(2007): Tavukçulukta Isının Önemi. Topkim Teknik Bülten, TSH.07.06/ 13KD.
Demirözü, K. (2007) : Tavukçulukta Isı. Çiftlik Dergisi Temmuz 2007, 281 (54-57).
Demirözü, K. (2011) :Kanatlılarda Isı Stresi. Çiftlik Dergisi Temmuz 2011, 329(32-34).
Demirözü, K. (2012) :Süs Kuşları Hastalıkları IV, Kuşlarda Vücut Dili. 18.Nisan.2012, http://www.ciftlikdergisi.com.tr/?p=26930 ve Çiftlik Dergisi Haziran 2012 340(16-18)
Demirözü, K.(2012):Süs Kuşları Hastalıkları IX, Evcil Kuşlarda Uygun Aydınlatmanın Önemi. URL: http://www.ciftlikdergisi.com.tr/?p=31495 , 23.07.2012 yayınlandı.
Demirözü, K.(2012): Süs Kuşları Hastalıkları LV, Evcil Kanaryaların Bakım, Beslenme, Üretim, Sağlık Önlemleri Ve Hastalıklarında Püf Noktaları. http://www.ciftlikdergisi.com.tr/?p=35988 , 29.12.2012 yayınlandı.
Demirözü, K.(2013): Süs Kuşları Hastalıkları XVI, Evcil Kuşların Yiyecek Arama İle Oyalanma ve Oynama Aktivitelerini Teşvik Etme. Çiftlik dergisi, URL: http://www.ciftlikdergisi.com.tr/?p=42454, 27.06.2013 yayınlandı
Demirözü, K.(2013): Süs Kuşları Hastalıkları XXI, Evcil Kuşlarda Gürültülü Davranış Sorunu: Nedenleri Ve Çözümleri.-Yayına hazırlanmakta-
